EKABINETI YA EDOKUMENTASAU SA EDIREITO COMPARADO  Edeklarasau ya molumwenku ya Edireito sa Mutthu*  Etthariheliwe  Kulaleiya  n’Assembleya  Geral  Nlamulo  217A  (III)  ya  20  ya  Dezembro ya 1948  WOPAJERANI  Okhala  wira  osaamiha  n’edignidade  ya  kunla  pinatamu  n’editeito  sawe  soolikana  ni  sakhwawe  eri variyari wa eliberdade, wa esaria ni murettele mulumwenkuni;  Okhala  wira  ohisuwela  n’ohisamiha  edireito  sa  mutthu  sinniiriha  itthu  sonanara  n’ekiiso  ya  olumwenku  onkhala  awe  pinatamu  moota  ontthuna  awe,  ehihasiwaka  ni  mutthu  mukhwawe  walaa ni osikhini, pihimmwe okhala etthu yulupale enlompwawe mutthu;  Okhala  wi  itthu  yulupale  okhaviherya  edireito  sa  mutthu  variyari  v’regime  ya  edireito,  ohitthyawele ekhotto wi akhume opuro onihosiwawe;  Okhala wi v’alupale okhaviherya makhalelo amurettele ni ilapo sikina;  Okhala  wi  Mupapheloni  Ipovo  sa  Nações  Unidas  Sihimmwe  wiwelela  edireito  sa  mutthu,  edignidade ni evalor ya pinatamu. Epaphelo yela en’himya edireito sikhaleke soolikala alopwana  n’athiyana ni alipiheraka okhavihera makhalelo oorera, variyari v’eliberdade s’elapo soothene;  Okhala  wi  ilapo  soothene  sikhanle  membro  sa  Nações  Unidas  sohiwanana  olalea,  sikhaviheranaka ni Nações Unidas, ottitthimiha vinjene sa edireito ya mutthu n’eliberdade sawe;  Okhala  wi  moota  onsuwelehu  edireito  n’eliberdade  iya  etthu  yuplupale  wira  naakhule  saana  epaphelo yasinanrehu;  Assembleia Geral  Assembleia  Geral  enalalea  ephaphelo  ela  sa  edireto  ya  mutthu,  wi  t’etthu  yorera  ottharerela  wakunla elapo, n’atthu othene akhalanne varohoni itthu ya sihiimwe mpapheloni mu, asomihe ni  apheele winnuwiha mattitthimihelo sa edireito ni eliberdade iya, ni alalee okhuma mulaponiwaya,  mpaka ilapo sokhopela, wi sisuweliye ni sittharereliye wakunla elapo.  ARTIKU 1  Atthu  othene  aniyaria  oolikana  ni  owilamula  moota  ontthunaya  okhala,  variyari  v’edignidade  ni  edireito. Akhalanne esaria ni otthokelela, ahaana akhalasaka othene saya vamurettele.  ARTIKU 2  Atthu  othene  poti  othyawelela  edireito  n’eliberdade  silempwe  mupapheloni  mu  ahithanliaka  yakhala  wira  atthu  ooripa  walaa  oottela,  nnakhala  muthiyana  walaa  mulopwana,  opuro  onkhala’we, oninlompa’we muluku, epoliitika entthara’we, muthajiri walaa musikhini.  Nenna  vaa,  khavo  onrowa  othanliwa  mwaha  wa  epoliitika  entthara’we,  elapo  awe,  walaa  nttetthe oyariwa’we, okhalana ni wihikhalana elapo yupum’we omantariwa n’atthu ookhopela.  ARTIKU 3  Wakunla pinatamu ohaana edireito ya ekumi, eliberdade ni wakiha erutthu awe. ARTIKU 4  Khavo  onrowa  okhalihiwa  epottha,  makhalelo  ya  epottha,  ni  moota  owakaliha  epottha  atthu  enakhottihiya.  ARTIKU 5  Khavo onrowa ohoosiwa, nnakhala okhalihiwa moota wonanara.  ARTIKU 6  Wakunla mutthu ohaana edireito yosaamihia makhalelo awe wakunla opuro onkhala’we.  ARTIKU 7  Atthu  othene  t’olikana  variyari  va  elei,  n’atthu  othene  attitthimihiweke  n’elei.  Atthu  othene  ahaana akhaviheriwaka, mwaha wale ahin’tthuna ottitthimiha edeklarasau ila.  ARTIKU 8  Wakunla mutthu ohaana edireito yotthyawelela elei ya elapo enkhalawe wi akihiwe yakhala wira  edireito sawe silempwe mwa elei yelapo awe kisettin’he saana.  ARTIKU 9  Khavo onrowa otthukiwa ni womoliwa mulaponimwawe, yihiwen’he saana etthu etthenka’we.  ARTIKU 10  Wakunla  mutthu  ohaana  edireito  ntoko  atthu  akina,  wi  etthu  etthenka’we  enalamuliwa  mwa  otribunal,  moota  ansuwelaya  atthu  othene,  van’himwaya  edever  ni  edireito  sawe,  ni  mulattu  otthukeliwawe.  ARTIKU 11  1.Wakunla  mutthu  onihim’mwa  wi  oottheka,  onkhalihiya  wira  khivo  yin’ryawe  mpaka  anamulamula  mulattu  woneshesha  etthu  yin’ryawe,  ehilialaka  okarantiri  eproseso  ya  edefesa  sawe.  2. Khavo onrowa otthukeliwa etthu ehikhalale mulattu mwa elapo enkhala’we nnakhala ilapo sa  okhopela.  Nenna  va,  khavo  onrowa  winnuwiheriwa  epena’we  khuvikana  ele  yahimmwa  okathi  otthenk’awe.  ARTIKU 12  Khavo  onrowa  ovehiwa  okomantheene  owan’nhawe,  n’amusi  awe,  otthukuliwa  iwarakha  sawe,  nnakhala  wihisamihiya  moota  onkhala’we.  Elei  yohaana  omwakiha  mutthu  onrowa  ovehiwa  moota yola.  ARTIKU 13  1.Wakunla  mutthu  ohaana  edireito  yothanla  opuro  onphela’we  okhala,  n’hina  mwa  Estado  eri  awe. 2.  Wakunla  mutthu  ohaana  edireito  yothama  elapo  eri  awe,  poti  okhala  elapo  awe,  ni  edireito  yotthikela mulaponi mwawe.  ARTIKU 14  1.Wakunla mutthu onoomoliwa n’autoridade ohaana edireito yoveka ni okhala ilapo sa okhopela.  2.  Edireito  ela  kahi  ya’tthu  yinre  etthu  yonanara  variyari  v’elei  yelapo  enkhalaya,  nnakhala  mwamakhalelo a Nações Unidas.  ARTIKU 15  1.Wakunla mutthu ohaana edireito yokhalana enacionalidade.  2.  Khavo  mutthu  onrowa  okhottihiwa  enacionalidade  awe  ehinre  etthu  yonanara,  nnakhala  oveka enacionalidade ekina.  ARTIKU 16  1.  Mulopwana  ni  muthiyana  yennuwakaru  ahaana  edireto  yothelana,  akhale  ottela  ni  nooriipa,  mutthu  a  mulaponi  ni  a  elapo  yokhopela,  walaa  akhalee  s’egreja  soovirikana.  Okhuma  okatthi  onthelanaya, mpaka vammwalanaya, edireito saya ti soolikana.  2. Atthu anthelana, ooweeli ahaana atthunaka wi athelane.  3. Etthoko t’etthu yulupale  mulaponi, nenna vaa, yohaana edireito y’eproteção ni okhaviheriwa  n’Estado.  ARTIKU 17  1.Wakunla mutthu mekhawe, walaa n’akhwawe ohaana edireito yokhalana etthu awe.  2. Khavo onrowa okhottihiwa etthu yawawe.  ARTIKU 18  Wakunla  mutthu  ohaana  edireito  yotthokelela  etthu  entthuna  awe,  ya  makhalelo  ni  moota  oninlopawe  muluku.  Edireito  ela  en’himya  wira  mutthu  ula  poti  ohiya  egreja  eri  awe  khukela  entthuna  awe,  nnakhala  moota  ontthokekelawe,  mekhawe  walaa  onari  n’akhwawe,  asomihaka  walaa amulonpaka muluku.  ARTIKU 19  Wakunla  mutthu  ohaana  edireito  y’ohimya  enimmwa  m’muru  mwawe,  ehopipihiwaka  ekiiso  sa  itthu  sin’himyawe,  ni  opheela  wakhela  ni  olalea  nuulumo  nawe,  mulaponimwawe  ni  ilapo  sokhopela.  ARTIKU 20  1. Wakunla mutthu ohaana edireito yothukumana vamurettele n’atthu akhwawe .  2. Khavo onkelihiya va muthukumano ehitthunale mwanene.  ARTIKU 21 1.  Wakunla  mutthu  ohaana  edireito  yon’holela  nakoso  okhanle  a  publico  yelapo  awe,  waala  onthanla mutthu onrowa omuholela onpheela wi athanliwe.  2. Wakunla mutthu ohaana edireito, ni moota wolikana n’atthu akina, itthu siniria s’atthu othene  a mulaponi mwawe.  3.  Evontade  ya  epovo  t’enilamula  moota  oniholela  elapo  atthu  athanliwe.  Yaala  aniholela,  athanliweke va  mpantta wamuthanlo,  onrowa  atthu othene arina edireito yothanla, khiyathanla  moota ontthunaya yihoniheraka mutthu oninthanlaya.  ARTIKU 22  Wakunla  mutthu  okhala  wi  membro  a  esociedade,  ohaana  edireito  yokhaviheriwa  n’estado,  n’oveka edireito sawe silempwe muleini siniholela elapo awe ni elapo sokhopela, nenna va, itthu  iya siveka awe sikhaleke simphwanhanea mulaponi mwawe.  ARTIKU 23  1.  Wakunla  mutthu  ohaana edireito  yophwanha  muteko,  n’othanla  muteko  ola  moota  wolikana  n’akhwawe, ni okhaviheriwa ahikhalane muteko.  2.Atthu  othene  ahaana  edireito  yowakhela  moota  onakhela  akhwaya  anivarana  aya  muteko  mmosa.  3.  Onivara  muteko  ohaana  edireito  yowakhela  saana,  wi  akhale  n’amusi  awe  variyari  v’edignidade ya mutthu, n’okhaviheriwa ahikhale saana.  4. Wakunla  mutthu ohaana edireito yothukumana n’akhwawe khiyapaka esindicato,  ni wilepiha  mwa mathukumano akina wira alipihere edireito sawe.  ARTIKU 24  Wakunla  mutthu  ohaana  edireito  yomumula,  n’okathi  wamuteko  ohivirikanihe  elei,  ni  edireito  yokhalana ifeeria soolinva.  ARTIKU 25  1.  Wakunla  mutthu  ohaana  edireito  sa  itthu  wi  akhale  saana  n’amusi  awe  (  ekuwo,  yoja,  enupa,…)  ni  ekumi,  okhaviheriya  ahikhalane  muteko,  awereyaka,  apahun’we,  onakhweliye  an’yawe walaa amwara awe, onoluvanle ni sinamwirenle itthu sothakhala.  2. Muthiyana orupanle nuule oyanre naanano ohaana edireito yokhaviheriwa saana. Ana othene  ayariwe variyari va mulopwana ni muthiyana ahithelanne arina edireito solikana ni sa anamwane  akina.  ARTIKU 26  1. Wakunla mutthu ohaana edireito yosoma. Osoma ohaana okhalaka wihinlivia mpaka omaliha  myakha  sopajera  onisuthiya  olepa  n’osoma.  Myakha  sopajera  iya  atthu  othene  ahaana  yilepihaka  nnakhala  vahasivelaka.  Sihaana  sipankaka  esikola  sinjene  sinakumiha  mateekniko.  Esikola  yulupale  yesomi,  ehaana  otthukuliwa  wi  atthu  othene  akeleke  moota  wolikana,  ale  othene aniweryasa. 2.  Esikola  ekhale  opuro  oninnuwiha  muru  ni  murima  wa  mutthu,  eninnuwiha  edireito  n’eliberdade  sa  mutthu.  Esikola  ela  ehaana  yinnuwihaka  moota  onimoona’hu  pinatamu  m’khwahu variyari vamurettele n’atthu othene, niphelaka wi ninnuwihe miteko sa Nações Unidas.  3. Asipapa ahaana edireito yopajera othanla moota ontthuna’ya onsomiha mwanaya.  ARTIKU 27  1.  Wakunla  mutthu  ohaana  edireito  yotthuna  okela  mwaneene  mmitekoni  sinvariya  mmwannhawe, ni wakhela itthu sinkhumelela mmitekoni sinvara’we.  2. Atthu othene ahaana edireito yoprotejeria itthu sothene sinvaraya s’osuela waya wa osomi.  ARTIKU 28  Wakunla  mutthu  ohaana  edireito  yokhavihera,  wi  edireito  n’eliberdade  silempwe  muwarakhani  mu sihikelihiwe iphiro sonanara.  ARTIKU 29  1.  Pinatamu  ohaana  idevere  mulaponi  mwawe,  sinrowa  omwinnuwiha  ni  moota  anaweha’we  atthu akhwawe.  2.  Ottharihela  idireito  n’eliberdade  silempwe  mu,  khavo  onrowa  ovariwa  wi  alalee  edireito  ni  eliberdade  s’atthu  akina,  wi  esariya  ni  makhalelo  a  murettele  yonaneye  mulaponi  variyari  v’edomocracia.  3. Edireito n’eliberdade iya sihiraneye sivirikanihaka elei sin’holela makhalelo a Nações Unidas.  ARTIKU 30  Khanivo  nlamulo  na  edeklarasau  ila  ninrowa  otthariheleliwa,  n’estado,  mathukumano  a’tthu,  walaa mutthu, epankaka etthu enrowa ovirikaniha idireito ni eliberdade silempwe mu.  *Tradução para Língua Makua (de Moçambique).