GABINETE DE DOCUMENTAÇÃO E DIREITO COMPARADO  Xipfumelelanu  xa  nthlanganu  wa  matiku  ya  misava  mayelanu  ni  timhaka ta tinfanelo ta xumunhu 
Lexi xi sainìweke xi thlelà xi haxiwa hi huvu ya nthlanganu wa matiku ya misava  hi kola ka Resolução 217 A (III) ya 10 ka Dezembro ka 1948. 
Xìviko  Hi ku xixima  le svaku a ku hlonipha ka  lisima ni tinfanelo leti ti  lumbaka  a  lixaka  la ximunhu y  ndlela yò sungula leyi yi fanelaka ku landziwa a ku kota ku a vanhu va hanya è nkhululekeni, hi  kurhula ni ku fana à misaveni;  Hi ku tiva le svaku a ku kala ku tiva ni ku xixima a tinfanelo tà wumunhu ku bzalile nsele leyi yi  nga hombolokisa mahanyele  ni mapimisele ya ximunhu, ni ku tiva  le svaku a ku navela kukulu  ka  vanhu  va  misava  y  ku  hanya  è  kurhuleni,  na  va  nga  thxaviseliwi  kumbe  ku  hanya  hi  wusiwana, na va nga thxavi ku khuluma, ku veka mavonele kumbe ku kholwa;  Hi ku xixima le svaku y sva lisima a ku vikela tà tinfanelo tà ximunhu hi ku bzàla mafùmele lawa  ma hloniphaka tinfanelo lèti, svanga ndlela ya ku heta wupfukeli leli vanhu va liyendlaka hi kola  ka kutwa tixànisà ni wukhinyavèzi;  Hi  ku  xixima  le  svaku  y  sva  lisima  a  ku  seketela  ni  kuyandzisa  a  wunghani  xikarhi  ka  matiku  hin'kwawu ya misava;  Hi  ku  xixima  le  svaku  a  svithsungu  sva  matiku  ya  misava  svi  haxile,  hi  kola  ka  papèla,  a  ku  thsembha ni ku seketela ka svona ka timhaka ta lisima ni tinfanelo ta ximunhu ni mahanyele yò  kala  wuyavanyisi  mayelanu  ni  tinfanelo tà  wanuna  kumbe  wansàti,  ni  ku  tiboha  ka  nthlanganu  lowu  a  ku  pfunisela  ku  lwa  ni  mahanyele  ya  usiwana  ndzeni  ka  utomi  la  nkhululeko  lowu  wu  yandzìke;  Hi ku xixima le svaku, a minfumo ya matiko làwa, ma tibohile a ku hlohlotela, hi ku pfunisana ni  Nthlanganu  wa  Matiku  ya  Misava,  a  xihlonipho  xa  tinfanelo  ni  wukhululeki  lèla  ntsindza  la  ximunhu;  Hi ku tiva le svaku a ku pfumela ni ku landza ka svileleto lesvi hi matiku hin'kwawu y masungulu  lawa malavekaka a ku kota ku landza xiboho lèxi;  A huvu ya Nthlanganu wa Matiku ya Misava  Yi  haxa a Xipfumelelanu xa  Nthlanganu wa Matiku ya Misava  mayelanu ni timhaka ta tinfanelo  ta  ximunhu,  na ku  naveliwa  le  svaku,  hi  ku  pfumela  ni  ku  hlonipha  svi  leleto lesvi,  a  vanhu  ni  svighava  hin'kwasvu sva  mahanyele ya matiku svi tihinta à ku  bzàla moya wa  mahanyele  làwa  hi  ku  haxa,  ku  djondzisa  ni  ku  laya,  svànga  ndlela  le  yinène  ya  ku  nghènisa  xihlonipho  xa  tinfanelo  ni  wuthlathleki  la  munhu  ni  munhu.  Hi  ku  yengeta,  ku  naveliwa  le  svaku  a  nawu  wa  tiku  ni  tiku  ni  wa  nthlanganu  wa  matiku,  wu  svikota  ku  yendla  lèsvaku  a  svileleto  lesvi  svi  xiximiwa  hi  vana  ni  minfumo  ya  matiku  lawa,  ndzeni  ni  handle  ka  wòna,  loko  malumba  nthlanganu lowu. 

ARTIGO 1 
Vanhu hin'kwavu va psaliwili na va khululekìle, funthsi va fana hi lisima ni tinfaneno. Và psaliwili  ni  nyiko  ya  ku  pimisa  ni  ku  yehleketa;  hi  kolahu,  va  fanela  ku  hanya  hi  moya  wa  umbìlu  ni  unghani.

ARTIGO 2 
Wihi  na wihi  a ni  nfanele ya ku khala,  mayelanu  ni xipfumelelani  lexi, na ku nga na xikheto xa  nhlònge,  muhlovo,  wunùna  kumbe  wusàti,  lirìmi,  ndhàwu  ya  ku  psaliwa,  kereke,  ku  landza  ta  política  kumbe  ka  svin'wani,  tiku  là  mapsaliwa  kumbe  mathsamele  ya  wutomi,  wupfundzi,  kumbe xìhi na xìhi.  Hàndle ka lèsvo, à ku fanèli ku hàmbanisìwa hi kolà ka xithsàmu a ndzeni ka timhaka tà política ,  tà ku fambisa nawu, ku fambisa tà le hàndle ka tiku, kumbe hi kòla ka tiku leli munhu a humaka  kalòna, y ngà va tiku là ku thxuseka, là ku fumiwa hi lin'wanyani kumbe matifùmi, nhambi lòko  tiku lèli li tsemeliwi ndzelekani è ka mafumele ya lona. 

ARTIGO 3 
Munhu ni munhu à ni nfanelo ya wutòmi, nkhululeko ni usirhelèli. 

ARTIGO 4 
À  hàva  lweyi  a  fanelaka  ku  hanya  hi  wukarawa  kumbe  utirheli;  a  wukaràwa  ni  wuxavisi  la  svikarawa, hi mukhuva wihi na wihi, svà tsimbisìwa. 

ARTIGO 5 
À hàva lweyi a fanelaka ku xanisiwa miri, ku tsemeliwa khotso kumbe svikhatiso sva tixànisa tà  ku hambana ni makhatisele ya ximunhu kumbe ya ku muhohlòta. 

ARTIGO 6 
Wihi na wihi à ni nfanelo ya kuhloniphiwa svanga munhu phambhèni ka nawu. 

ARTIGO 7 
Phambhèni ka nawu hin'kwavu vanhu va fana, futhsi va fanela ku sirheliwa hi nawu hi ndlela ya  ku  fana.  Va  fanela  ku  vikeliwa  hi  ku  fana  mayelanu  ni  hin'kwaxu  xihlàwuhlàwu  kumbe  wuhlohlotèli lìhi na lìhi la xihlàwuhlàwu lexi xi kongometàka ku hambanyisaka xipfumelelanu lexi. 

ARTIGO 8 
Wìhi na wihi  à ni nfanelo ya ku yamukeliwa è ka xighaha xìhi na xìhi xa ku tendera timhaka ta  nawu  ndzeni  ka  tiku  ,  kùvé  a  ya  mangala  lesvi  a  svi  xandzaka  mayelano  ni  ku  djikisiwa  ka  tinfanelo ta ntsindza lè ti tsaliweke è mabukwini yà nawu wa tiku. 

ARTIGO 9 
À  hava  lweyi  a  fanelaka  ku  khomiwa,  ku  nghenisiwa  è  khotsoèni  kumbe  ku  khatisiwa  hi  ku  rhumeliwa è matikwene ya vambe na svi nga na masungulo. 

ARTIGO 10 
Munhu ni munhu a ni nfanelo ya ku, hi kufana ni hin'kwavu vanhu, a timhaka tàkwe ti xuxiwa è  gdekeni hi b'andhla lò thsembheka, leli lifanelaka ku nyika tinfanelo kumbe nandzu mayelanu ni  mhaka. 

ARTIGO 11

1.  Wihi  na wihi  lweyi a  lumbetiwaka nandzu wò karhi  a thxiwa  n'kàla nandzu loko mhaka  yakwe  yi  nga  sè  sentchiwa  hi  nàwu  ni  ku  tikomba  svaku  hàkunene  a  nandzu  wá  mulumba, na a vikeliwa hi gdwethà.  2.  À hava  lweyi a  fanelaka ku tsemeliwa khotso  hi kola ka sviyendlo lesvi, è ka n'kama  a  sviyendleke, à  svi nga thxiwi xiwonho mayelanu  ni nawu wa tiku ni wa nthlanganu wa  matiku. Hi ku fana, loko y li xiwonho, a svi faneli ku tsemeliwa khotso là ku tika kutlula  leli a li tsemeliwa xiwonho lexi a n'kama xi nga yendleka hi wona. 

ARTIGO 12 
À svi faneli ku munhu a ngheneliwa ka ta wutomi lakwe, la munti kumbe nghamu na svi nga na  masungulo, nhambi ku yendleliwa xihi na xihi lexi y nga xirhuku è ka wumunhu lakwe. Mayelanu  ni hin'kwasvu lesvi, a munhu a fanela ku vikeliwa hi nàwu. 

ARTIGO 13 
1.  Munhu  wihi  na  wihi  à  ni  nfanelo  ya  ku  kandziha  kwihi  na  kwihi  lomu  a  ku  rhandzaka  ndzeni ka ti ndzelekani ta tiku lakwe ni ku yaka lomu ku xuviwaka hi mbilu yakwe.  2.  Wihi  na  wihi  a  ni  nfanelo  yaku,  loko  à  svinavela,  a  rhurha  a  ya  yaka  matikweni  man'wani, ni ku thlelela à tikweni làkwe. 

ARTIGO 14 
1.  Wihi na wihi lweyi a ti twaka na a landzeleliwa a tikweni, a ni nfanelo ya ku kombela ni  ku thxusiwa ku khoza è matikweni ya vambe.  2.  Kambe a nfanelo leyi a yi tirhi loko, hà kunene, a munhu lweyi a landzeleliwa hi mhaka  ya ku hoxela nàwu, kumbe hi ku yendla mintirhu leyi yi hambaneke ni nkongometo wa  nthlanganu wa matuku. 

ARTIGO 15 
1.  Munhu ni munhu à ni nfanele ya ku lumba tiku.  2.  À hava  lweyi a  fanelaka ku suseliwa  nfanelo leyi na svi  nga na nthlamuxelo nhambi ku  suseliwa a nfanelo ya ku txintxa tiku. 

ARTIGO 16 
1.  Loko a fikeliwa hi ntaga, a wanuna kumbe wansàti, a ni nfanelo ya ku thxàda ni ku yaka  munti,  na  ku  nga  vekeliwi  svi  hingakanyu  mayelanu  ni  nhlonge,  tiku  la  mapsaliwa  kumbe kereke. Loko wukati la ha tiyili ni loko li thsika li hela, ha vambirhi ka vona va ni  tinfanelo tin'we.  2.  À svi faneli ku a muthxadu y li wa nsindzisà.  3.  A  ndjangu  wu  fanela  ku  vikeliwa  hi  nawu  wa  tiku  hi  kusa  wu  ni  lisima  likulo  a  mahanyeleni ya tiku. 

ARTIGO 17 
1.  Hin'kwavu vanhu, nthlanganu kumbe nkoponi, va ni nfanelo ya ku lumbiwa hi svìlo.  2.  À hava lweyi a fanelaka ku tekeliwa svilo svakwe na svi nga na masungulo. 

ARTIGO 18 
Wihi na wihi à ni nfanelo ya ku pimisa ni ku yehleketa è ku khululekeni ni ku khetà kerèke tani  hi  kurhandza  kayena;  a  lesvi  svi  lava  ku  hlaia  ku  a  munhu  a  thxusekili  kambe  a  ku  txintxa  kerèke kumbe ku khòlwa; hi ku fana, a svi tsimbisiwi ku munhu a pàluxa kerèke yàkwe kumbe

lesvi  à  kholwaka  ka  svona,  kumbe  yexe  kumbe  hi  nthlanganu,  kumbe  à  gdekeni  kumbe  à  xihundleni, hi ku djondzisa, ku yendla, kumbe ku thxumayela. 

ARTIGO 19 
Wini  na  wihi  à  thxusekili  ku  khuluma  kumbe  ku  veka  mavonele;  hi  kolàho  a  svi  faneli  ku  miyetiwa. Hi ku yengetà , à thxusekile a ku yamukeka ni ku hàxa, na a nga tchuvuki ndzelekani,  a tindzava ni mapimo hi ma mayendlele lawa a ma lavàkà. 

ARTIGO 20 
1.  Wihi  na  wihi  a  khululekile  a  ku  rhamba  nhlengeletànu  kumbe  ku  kumeka  è  ka  yona  nhambe è ka tinthlanganu tà ku kongoma timhaka tò kala ti nga yelani ni madzòlonga.  2.  À svi fanèli ku munhu à sindzisiwa ku lumba nthlanganu wihi na wihi. 

ARTIGO 21 
1.  Munhu  ni  munhu  à  ni  nfanelo  ya  ku  kuma  xithsamu  è  ka  urhangèli  la  timhaka  ta  tiku  làkwe, yena hayèxe kumbe hi ku rhumisà vanhu lava a nga va kheta ha yèxe.  2.  Wihi  na  wihi,  hi  kufana  ni  hin'kwavu  vanhu,  à  ni  nfanelo  ya  ku  kuma  ntirhu  è  ka  mintirhu ya nfumu wa tikweni kàkwe.  3.  À kurhandza ka xithsungu y nthxumu wa ku sungula lowu tiyisaka a uhòsi à tikweni; hi  kolahu, a urhangeli lifanela ku gdoviwa hi hlaúlamàni hi ku famba ni ku famba ka nkarhi,  na xi yendliwa hi voto ya xihundla, kumbe hi mahayele man'wani ya ku tiyisa ku vota à  ku khululekeni. 

ARTIGO 22 
Wihi  na  wihi,  svanga  muhanyi  wa  tiku,  à  ni  nfanelo  ya  ku  kuma  uvikeli  mayelanu  ni  tà  mahanyele; hi kolàhu, a nga svi kota ku kombela ku pfuniwa mayelanu ni tà usiwana ni tin'wani  tà mahanyele ya siku ni siku; a svipfunu lesvi svà koteka hikola ka ku tihinta ka minfumu ni ku  seketeliwa hi matiku man'wani. 

ARTIGO 23 
1.  Munhu  ni  munhu  à  ni  nfanelo ya  ku  kuma  ntirhu,  ya  ku  kheta  ntirhu,  ya  matirhele  ni  maholele  ya  ku  yelana  ni  ntirhu  wàkwe,  ni  uvikeli  mayelanu  ni  ku  luza  kumbe  ku  pfumala ntirhu.  2.  Hin'kwavu  vanhu,  na  ku  nga  na  ku  hambana,  va  ni  nfanelo  ya  ku  hola  muholo  wa  kufana loko va tirha kufana.  3.  À  mutirhi  wihi  na  wihi  a  fanela  kuhola  kuyenela  ,  a  ku  kota  ku  hlayisa  munti  wakwe  mayelanu  ni  lisima  xa  umunhu,  na  wu  seketeliwa,  loko  svi  kombela,  hi  svin'wani  ni  svin'wani svi nga mahiwaka è mavikeleni ya utomi la munhu ni munhu.  4.  Munhu ni  munhu a khululekile a ku vumba ni van'wani  vanhu, a  sindicato kumbe ku ti  nghenisa è ka ma sindicato sva nga ndlela ya ku vhikhela ti nfanelo ta utirhi la vona. 

ARTIGO 24 
Munhu  ni  munhu  a  ni  nfanelo  ya  ku  wisa  ni  ku  xùxa,  ngopfu  ngopfu  ya  ku  yampsiseliwa  a  ntsengo wa svikhati sva ntirhu ni ku nyikiwa ma féria ya ku hakeliwa. 

ARTIGO 25 
1.  Wihi na wihi à ni nfanelo ya ku nyikiwa mathsamelo ya mahanyelo ya ku yenela ku kota  ku  tendera  tà  mavabzi,  ku  yambala,  xikhafu,  munti,  ku  nyameliwa  hi  dokodela,  ni  tin'wani  ta  mahanyele;  à  ni  nfanelo kambe  ya  ku  pfuniwa  loko  a  nga  wu  kumi  ntirhu,

loko à ni mavabzi, wu lima , wu fèlakazi, wu kòxa, kumbe ku luzekeliwa hi lesvi svi ngà  mupfuna mahanyeleni ya siku ni siku.  2.  À  wu  b'elèki  ni  wu  tsonguana  li  fanela  ku  yamukela  nseketelo  yò  karhi.  Hin'kwasvu  svivanana,  nhambi  lesvi  svi  psaliweke  handle  ka  muthxàdu,  svi  fanele  ku  kuma  mapfunele ya ku fana. 

ARTIGO 26 
1.  Wihi  na  wihi  à  ni  nfanelo  ya  ku  kuma  ku  djondza.  À  ku  djondza  y  mahala,  ngopfu  ngopfu è ka mabuku lawa ya ku sangula. A wu djondzisi la ku sungula y nsindzisa. À wu  djondzisi là ku tiva mintirhu li fanele ku yandzisiwa; a wu djondzi la svi kolwe lè svi kulo  li fanele ku pfuleliwa vanhu hin'kwavu hi ndlela ya ku fana.  2.  À wu djondzisi ku  laveka li kongometa  ngopfu ngopfu  a ku  bzàla moya wa ximunhu ni  ku tiyisisa wu hloniphi la tinfanelo ni wu khululeki la wumunhu, ku fundhisa mahanyela  ya ku twisisana, ku  hlonipha  mapimu ya vàmbe, ku twanana  ni  ma tiku ya vàmbe, ku  bzàla  ntwananu  xikarhi  ka  tixaka  ni  ma  kerèke  ya  ku  hambana,  ni  ku  yendla  xà  nthxumu  ndzeni  ka  nthlanganu  wa  ma  tiku  ya  misava  a  ku  kota  ku  tiyisa  kurhula  a  misaveni.  3.  Kà nyikiwa è ka vapsàli a nfanelo ya ku kheta a djondzo lèyi va yi lavaka ku yi nyikiwa  vana. 

ARTIGO 27 
1.  Munhu wihi na wihi à khululekike a ku nghena ni ku hanya a mahanyelo ya siku ni siku  ya  mughànga  wò  karhi,  ya  ku  tirhisa  kumbe  ku  londzola  a  svi  yendlo  svà  mughànga  lòwu ni ku pfunisela ku yandzisa wutivi ni ku londzola à mihandzu ya wutivi leli.  2.  Hin'kwavu  vanhu  va  ni  nfanelo  ya  wu  sirhèli  mayelanu  ni  hin'kwatu  timhaka  lè  t  fambelanaka  ni  wu  hambhi  kumbe  wu  qàmbhi  hi  kòla  ka  wu  tivi,  à  matsàlwa  ni  svi  yendlo hin'kwasvu svò qambhiwa hi yena. 

ARTIGO 28 
1.  Hin'kwavu  vanhu  vani  nfanelo  ya  ku,  è  mahanyeleni  ya  siku  ni  siku,  à  misaveni  hin'kwayu, ku ni nawu ni mafumele ya ku yelana ni svi leleto svà Xiphumelelanu lèxi, a  kuvé  kuta  koteka  ku  vanhu  va  hanya  ndzeni  ka  tinfanelo  ni  nkhululeko  lesvi  svi  haxiwaka è ka papela leli. 

ARTIGO 29 
1.  A munhu à ni ti n'sindzisa ndzeni ka ma hanyele ya tiku, handle ka ti nsindzisa leti a svi  koteki a ku bzàla ni ku hluvukisa a wu munhu làkwe.  2.  A  svi  faneli  ku  a  munhu  a  tsemeliwa  ndzelekani  è  ka  ku  hanya  ka  ti  nfanelo  ni  wu  khululeki lèli li hàxiwaka hi xipfumelelanu lèxi; ntsèna svi nga koteka lòko a mahanyele  kumbe  ma  mahele  làwa  ma  kongoma  ku  thikameza  ti  nfanelo  ni  wu  khululeki  là  van'wani ndzeni ka nawù.  3.  A  ti  nfanelo  ni  wu  khululeki  lèli  a  li  faneli  ku  hanyiwa  hi  ndlela  ya  ku  djikisa  a  nkongometo ni ma sungulo ya Nthlanganu wa Matiku. 

ARTIGO 30 
Svà  yalisiwa  ku  tirhisa  xileleto  xihi  na  xihi  xa  xipfumelelanu  lexi  hi  ndlela  ya  ku  a  munhu,  nthlanganu wa vanhu kumbe nfumu wa tiku lihi na lihi, à yendla svi yendlo lè svi kongomaku ku  hahlula ti nfanelo ni wu khululeki lèli li haxiwaku è ka xipfumelelanu lexi.

*  Svi  susiwile  à  :  Centro  dos  Direitos  do  Homem  das  Nações  Unidas,publicação GE. 94 ­ 15440.