DECLARAÇÃO UNIVERSAL DOS DIREITOS DO HOMEM 
A  (Resolução 217  (III) /1948, de 10 de Dezembro, das NAÇÕES UNIDAS) 

NZA­NGYAMUKUSU  WU MISWA MI MUTU 

(Dikanhi  217  A  (III)  /  1948,  di  10  di  Ngonda  Nwela,  di  kimvuka  ki  ZITSI  ZIBUNDANA) 

NZA­NGYAMUKUSU WU MISWA MI MUTU 

THONONO  Mu kibila ti  luzabu lu  nswa  lu woso  mutu, mkwa dikanda di bumutu, luidi mbandu kimpwanza,  mbandu budedi ayi mbandu ndembama va ntoto;  Mu  kibila  ti  bunzimbu  ayi  lulenzo  lu  miswa  mi  bumutu  bin’natanga  ku  phangulu  mavanga  man’bayuwanga ku tsi­ntima bumutu, ayi mu kutala ti  ngizulu yi  nza yi bumutu  bu kakuka  mu  matuba ayi mu ngwilukulu­zinzambi, ayi bu kakuk’eso mu themosono batu ayi mu buya­buphasi,  yawu iyamukusu ti ngudi­lutia lu woso mutu;  Mu kibila ti  lukaku  lu miswa  mi bumutu  mu ngolo yi butinu bu  mikaka  nkinza bene  luidi,  phasi  mutu kabika kutisu kulanda nzila nganzi yi lubayusu lu mtinu ayi lubayusu lu lubyefomo;  Mu kibila ti msamu­ngudi bene ndatusu ntwala yi bukundi ayi ngwizunu yi zitsi zioso;  Mu kibila ti mu Pfumu­Mkanda, zitsi zioso zi kinvuka ki Zitsi Zibundana zin’yamikis’ eso diana ayi  kivuvu  kiawu  mu  ngudi­minswa  mi  bumutu,  mu  bunswa  ayi  mu  buzitu  bu  bumutu,  mu  budedi  bu  kinswa  kitedi  kuidi  babakala  ayi  kuidi  bakhieto;  Ayi  mu kutala  ti  baboso  bakikinini  kuvanga  madi nkinza ayi kunata­ntwala mu luzingu lwawu kimpwanza ki m’nene;  Mu  kibila  ti  Batinu  boso  bangu  kinvuka  ki  Zitsi  Zibundana  babundidi­thulu  mu  ngwakunu  ayi  M’Yadi kinvuka ki Zitsi  zi Bundana mu kusadila  lukaku ayi thumunu yi  miswa  ayi yi  maluve  ma  mutu ayi mvandi bumpwanza bungudi bu mutu;  Mu  kibila  ti  ndedokosolo  kuidi  baboso  yi  mbadulu  yi  miswa  ayi  yi  bumpwanza  bene  bu  mutu  nkinza yidi, mosi mbwakusulu yi dikanu bene yi baka buku bela; 

MTINU­LUKUTUNGUNU  Wun’yamikisa  NGYAMUKUSU  YI  MISWA  MI  MUTU’  emimi,  dede  lukanu  lun’sadulu  kuidi  zinvila  ayi  zitsi  zioso,  mosi  batu  boso  ayi  binvuka  biluyalu  bi  zitsi  zioso,  bu  ba­mi­tebukila  monho,  basia­ngolo  mu­ku­mi­yiyisa  mu  zinzo­zinkanda,  mu­ku­mi­tumina  ayi  mu­kwe­mi­yonzulanga  mu mavanga ma  basi tsi­awu  ayi mu mavanga  ma basi bandi­batu, bakhembo basi kinvuka ki  Zitsi Zibundana.

LUTUMU­MSWA LUTHETI  Bizingi bioso bisiwu ti batu bambutukanga mu kidedi ki buzitu ayi kibumswa. Bizingi­bene, batu,  badi diela ayi tsi­ntima, bafwene kuzingila mbatzi­na­mbatzi­yandi mu mtima bukhomba. 

LUTUMU­MSWA LUM’MWADI  Batu  boso  babeki  dilwaku  di  kutatila  miswa  ayi  maluve  ma­mayamukusu  mu  MTINU­  NGYAMUKUSU’ ewiwi,  mu kukhambu vengula woso mutu, keti  mu matedi phila  ndimba  mkand’  andi  yi  nhitu,  evo  mu  matedi  bukhieto  evo  bubala  bwandi,  evo  mu  matedi  mbembo  andi,  evo  phila  nzambi  andi,  evo  mu  matedi  phila  politik’andi,  evo  phila  kingudi  kiandi,  evo  mu  kibila  kinkaka.  Ayi  vala­sa­siwu  luswasunu  ko  mu kibila  ki  tswasunu  thadulu  politika  yi  batu  mu  zitsi,  evo mu  kibila  ki  tswasunu  mswa­nzitumunu  yi  batu­batu  mu  zitsi,  voti  mu  kibila  ki  luswasunu  lu  mbutukulu evo lu khadulu mutu mu phila­phila tsi, yi kimpwanza, evo yin’talu kuidi tsi mka, voti  tsi ikoso mu tsi mka. 

LUTUMU­MSWA LUN’TATU  Woso mutu widi mswa kuzinga, ku­yi­yadila na veka mu kimpwanza ayi kuzinga mu lufiatu. 

LUTUMU­MSWA LUN´YA  Kwisi ko mutu wala siwu mu buvika; Buvika ayi phila mambu moso matedi buvika bikanduku. 

LUTUMU­MSWA LUN’TANU  Kwisi ko mutu wala tulu mu thovokolo evo mu phasi zimakhemi, zi­kun’kitisa bumutu bwandi. 

LUTUMU­MSWA LUN’SAMBANU  Batu boso badi na mswa u­lenda ku­ba­zitusu mu mambu moso matedi bunhitu­mswa bwawu. 

LUTUMU­MSWA LUTSAMBWADI  Batu boso badedakana mu mikaka ayi miswa mi luyalu, mu kukhambu swasunu, badi dede mu  butanunu  va  thalu  mswa­mtinu.  Baboso  badi  dede  mu  luve  lu  kutanunu  vadi  loso  luswasunu  lumbayisa  NZA­NGYAMUKUSU’  eyiyi  ayi  vadi  mavanga  moso  ma  bundima  kuidi  NGYAMUKUSU’  eyiyi.

LUTUMU­MSWA LUNANA  Woso  kwa  mutu  widi  na  luve  lu  ku­bwe­tomba  kusamba  mambu  mandi  mu  zinzo  zim’kanu  zi­  vyakana, dede buntumina buka­nkanu yi tsi andi. 

LUTUMU­MSWA LUVWA  Kuisi ko mutu fwene kubwilu, kukangu evo ku­kukusu mu khambu ku kibila ki tungu. 

LUTUMU­MSWA LUKUMI  Woso kwa mutu widi mswa, buka woso yandi  mutu,  mu kufundusu va m’yalu­nguba  mu kitezo  kifwana kuidi nzo­m’kanu yi songa , in’zenga mambu mu budede ayi mu bukiedika bu mavanga  mandi, na miswa na buloko bwandi. 

LUTUMU­MSWA LUKUMI­KIMUEKA  1.  Woso  mutu  um’tatu  mu  mavanga  mambi  fwene  kutwama  bongolo  dibungu  dimbote,  nate  mbelo­andi  im’monoso  mu  procesu  yi  m’yalu­nguba,  ayi  mafwana  moso  ma  butanunu bwandi man’tulu­va­tsi.  2.  Kwisi mutu ko wala komo mu bumbedi mu mambu o ma­zimbukunu evo o ma­khembo  sonama dede ti  msiku mu thangu yi­ka­ma­sadila, evo mam’kambu­ba ti ma mbedoso  va  thalu  mswa­luyalu  lu  tsi­andi  voti  va  thalu  mswa­mtinu  luyalu  lu  tsi­mvimba.  Bo  bwawu,  kwisi­ko  luve  lu  kukoma  mutu  mu  phasi­mswa  ilutidi  m’kata  ayi  yo  im’fwene  mu thangu yoyawu ikam’vola mbi. 

LUTUMU­MSWA LUKUMI­KIM’MWADI  Kwisi­ko  mutu  wala  tatusu  mu  luzingu  lwandi  luswama,  evo  mu  mambu  mandi  ma  tsi­nzo ayi  mu  mambu  ma  bukanda  bwandi,  evo  mu  mambu  ma  mikanda  myandi  min’sweki,  enati  vasi  kibila kitungu­ko.  Mu  khotolo  batu  evo  luyalu  mu  mambu  ma  ngana  man’sweki,  woso  mutu  mswa  ayi  luve  kadi  kutanunu kwidi lutumu ayi mswa luyalu. 

LUTUMU­MSWA LUKUMI­KIN’TATU  1.  Woso mutu widi luve ayi mswa kudyata ayi kutomba nzo mu yoso­kwa tsi.  2.  Woso mutu widi mswa ayi luve lu kubasika mu tsi­andi um kwenda ku tsi­mka, ayi um  ku­bwe­vutuka ku tsi­andi.

LUTUMU­MSWA LUKUMI­KIN’YA  1.  Woso  mutu  m’landukunu  kwidi  luyalu  widi  na  luve  ayi  mswa  kutinina  ayi  kutanunu  ku  tsi­mka.  2.  Vangi  mswa­bewowo  wisi­ko  ngolo  voti  lutelo  mu  mavada  masiwu  ti  mbivusu  in’nene  kwidi  lutumu­mswa  lun’tangununwanga  ti  "direito  comum",  evo  mu  mavada  mambi  madi ndambi yi zikhanu zi mayindu ma kinvuka ki Zitsi Zibundana. 

LUTUMU­MSWA LUKUMI­KIN’TANU  1.  Woso­kwa mutu mswa ayi luve kadi mu kubaka bwisi­tsi bwandi.  2.  Kwisi­ko  mutu  m’kanduku  mu  khembo  kibila  kitungu  mu  bwisi­tsi  bwandi  evo  mu  kubalula bwisi­tsi bwandi mu bwisi­tsi bumkaka. 

LUTUMU­MSWA LUKUMI­KIN’SAMBANU  1.  Tona  ban’kituka  ditoko  ayi  ndumba  banhieka,  kimbakala  ayi  kikhieto  mswa  ayi  luve  lwawu  badi  mu  kukwela  ayi  kuvanga  dikanda,  mu  kukambu  kanduku  mu  kibila  ki  mambu  ma­tedi  phila  ndimba  yi  mkanda  nhitu,  evo  mu  kibila  ki  mambu  matedi  luswasunu lu bwisi­tsi, evo mu kibila ki matedi luswasunu lu zingwikukulu­mu­zinzambi.  Ayi mu dikwela ayi mu mbanusunu dikwela, badi miswa dede.  2.  Dikwela disi­ko, enati ba­veka, kikhieto na kimbakala basa di­tya ko.  3.  Dikanda, thonono tsi ayi mvila­mvimba, bwawu, mswa didi mu kukaku kwidi luyalu. 

LUTUMU­MSWA LUKUMI­KITSAMBWADI  1.  Woso  mutu,  na  veka  evo  mu  mkangu,  luve  ayi  mswa  kadi  mu  kuvwa  yandi  nzo  evo  yandi khadi .  2.  Kwisi mutu ko lenda yimunu nzo­andi feka voti khadi­andi veka. 

LUTUMU­MSWA LUKUMI­KINANA  Woso  mutu  mswa  ayi  luve  kadi  ku  kimpwanza  ki  mayindu,  ki  tsimtima  ayi  ki  luwiluku;  Mswa  bewowo  umvana  luve  kwidi  woso  mutu  lu  kubaluka  mu  luwiluku  evo  mu  mayindu,  na  mu  mbonosono luwiluku  lwandi ayi mayindu  mandi, va nafeka evo va mbo­yi­batu,  nafeka voti na  mbatzi­andi, mu zikhadulu, mu malongi evo mu tsambudulu ayi voti mu phila bipa. 

LUTUMU­MSWA LUKUMI­KIVWA  Woso  mutu  midi  na  luve  ayi  mswa  yi  kimpwanza  ki  baka  dyandi  dibanza,  yandi  mbadulu  ayi  dyandi dituba, ayi bo­bwawu, widi na mswa ukhembo bundulu va yilu mabanza mandi evo widi  luve lu kutomba madi mkinza mo kayamba ayi katyakisa, mu kukambu ku minkaka evo zindilu,  mambu ayi mayindu mandi moso mu yoso kwandi phila mbemo.

LUTUMU­MSWA LUMAKUMWADI  1.  Woso mutu widi na  luve  ayi  mswa mu kimpwanza ki  lubundunu  ayi ki thwadi ayi badi­  andi, kivimba ndembama ikinzuku.  2.  Kwisi­ko mutu m’tisu mu ngolo kukota mu kithwadi. 

LUTUMU­MSWA LUMAKUMWADI­KIMWEKA  1.  Woso mutu widi mswa ayi luve lubyalu lu tsi­andi, mu bunafeka evo mu bumvwala.  2.  Woso mutu widi na luve ayi mswa wo­wawu widi badi­andi mu kuba m’yadi.  3.  Lutya  lu  basi­tsi  lwawu  dibandu  di  buyadi  ayi  bupfumu  bu  tsi;  Ayi  lutya  bene  lufwene  kumonikinanga mu zivoti zikyedika mu tsi ayi zin’swekanga butinu ayi bwisi­tsi. 

LUTUMU­MSWA LUMAKUMWADI­KIM’MWADI  Woso  mutu,  bukadi  mwisi­tsi,  widi  mswa  ayi  luve  kusikumu  mu  "segurança  social",  ayi  lenda  kutomba mbanusunu­nzala yi  matedi  mu "económico",  mu "social" ayi mu "cultural", va mbata  lusadusu  ayi  nguvu  yi  tsi­andi,  yi  bukhomba  bu  tsi­andi  ayi  zitsi  zimka,  ayi  dede  luviakusu  lu  makanhi ma tsi­na­tsi. 

LUTUMU­MSWA LUMAKUMWADI­KIN’TATU  1.  Woso  mutu  widi  na  luve  na  mswa  kusala  kisalu,  kusola  kisalu  kyandi  mu  kimpwanza,  mu khikununu bufwanhi bwidi ayi kisalu bene ayi mbakulu­andi mu kisalu bene. Woso­  kwa mutu widi’eso luve ayi mswa kukaku ku buphumbulu, voti kukaku ku bukhambu­b­  kisalu.  2.  Batu boso badi mswa ayi luve kubakila mbakulu ifwene ayi in’iedimina ayi kisalu kyawu.  3.  Woso mutu n’salanga widi mswa kubaka mfutu uyedimina ayi kisalu kyandi, o un´fwana  mu  ku­i­zingisa  naveka  ayi  mu  kuzingisa  dikanda  dyandi,  ti  baka  bubela,  ay’eso  mu  lusadusu lu bukaku lu "protecção social".  4.  Woso­kwa  mutu  widi  na  mswa  ayi  luve  kuvanga  bimvuka  ki  thwadi  bisadi  evo  "sindicatu",  ayi  badi­andi.  Widi’eso  mswa  kukota  mu  kimvuka  ki  "sindicatu",  phasi  kanwanina­luzingu lwandi lu kisadi. 

LUTUMU­MSWA LU MAKUMWADI­KIN’YA  Woso mutu widi mswa ayi  luve  lu tsakulu  ayi  lu phundulu  im’nfutu mu thangu ifwene ayi phila  kisalu kyandi. 

LUTUMU LUMAKUMWADI­KIN’TANU  1.  Woso mutu widi mswa ayi luve lu kunata phila luzingu lufwana, phila­mweka, mbakulu­  andi  iduka  thanunu  buvimpi,  bote  bwandi  bunzingulu.  Mbakulu­andi  ifwana  mbakulu  bidya, mbakulu mvwatu, nzo, mbakulu mbukulu kimbevo. Ayi mu buya asyi mu pfwilulu  n’nuni  evo  mkazi,  ayi  mu  bununu,  ay’eso  mu  phasi  zi  zimbisa  bima  byandi  bioso,  mu

kukambu  ku  lutya  lwandi  feka,  mutu­ewowo  mswa  thanunu  yi  kimvuka  ki  "segurança  social" kadi.  2.  Mbutu ayi bwana­tsombi bifwene kusadusu mu phila­mka imbote. Ayi bana bam’butuka  mu  dikwela  ayi  bana  bam’butuka  mu  nganda  luve  ayi  mswa  dede  badi  va  thalu  lusadusu lu kimvuka ki "protecção social". 

LUTUMU­MSWA LUMAKUMWADI­KIN’SAMBANU  1.  Woso  mutu  widi  mswa  kulonga  mkanda.  Nzo­mkanda  ifwene  kuba  ipholo,  ayi  mkutu  nzo­mkanda  itheti  ban’tedilanga  ti  "ensino  elementar".  Nzo­mkanda  yi  "ensino  elementar"  ikwiku  kwidi  batu  boso  yidi.  Nzo­mkanda  yi  "técnico"  ayi  yi  kwiyila  kisalu  evo  "profissional"  zifwene  kuzibulumu  muma  moso,  kwidi  batu  boso.  Khotolo  nzo­  mkanda yi lukumu ifwene kwidi baboso dede makanhi mawu.  2.  Nzo­mkanda  ifwene  kusongisa  ayi  kunatisa  batu  mu  nzila  bumutu­tungu,  ayi  mu  khwetolo miswa ayi maluve ma kinvuka ki Zitsi Zibundana, mu kutwadisa batu mu nzila  ngwizunu, mu nzila mlenvo ayi mu nzila bukhomba ayi bundembama.  3.  Masya badi na luve lu kusobudila bana bawu phila nzo­mkanda bafwene. 

LUTUMU­MSWA LUMAKUMWADI­KITSAMBWADI  1.  Woso  mutu  widi  mswa  ayi  luve  mu  kukota,  mu  lutya  lwandi  feka,  mu  kimvuka  ki  tsakulu  va  bundiku  bwandi,  mosi  katomba  nhienzi  yi  biphangula­biphangula  ayi  butomoso bu luzabu.  2.  Batu  boso  badi  luve  lu  kukaku  um  mamoso  bansilanga­dyana  matedi  bisalu  bidyela  dyawu, bi bundwengi bwawu ayi bisona byawu. 

LUTUMU­MSWA LUMAKUMWADI­KINANA  Woso  mutu  widi  mswa  ayi  luve  ku  sya­dyana  ti  vadi  phila  ngyatusulu  nza  ilenda  tumisa  ayi  vangisa miswa ayi maluve ma Ngyamukusu’eyiyi. 

LUTUMU­MSWA LUMAKUMWADI­KIVWA  1.  Woso  mutu  widi  na  zithumu  zi­ka­fwene  kusadila  va  meso  ma  bundiku  bwandi,  khinu  kalendi baka­ko bu kukonzukila um bumutu­tungu bwandi.  2.  Thumukunu  miswa  ayi  maluve  moso’emama  yidi  mu  mkamba  misiku  mi  luyalu,  o  min’nata­ntuala  buzitu  bu  batu­i­batu,  bunswa  ayi  buphwanza,  ayi  buvumi  bu  bifu­bi­  mbote, ayi buvumi mu tsi i bu­"democracia".  3.  Kanikito  kusadila  miswa  ayi  maluve  moso’emama  mu  phila  mweka  ivyakasana  ayi  mabanza mangudi mandi, o ma kimvuka ki Zitsi Zibundana. 

LUTUMU­MSWA LUMAKUMATATU

Kadi  msiku  wu  NZA­NGYAMUKUSU’eyiyi  ulenda  vumbulu  mu  phumbudulu  in’natisa  tsi  vo  dingumba mu mavanga ma tholomono miswa ayi maluve bene. 

Tradução de Filomão CUBOLA